TCT

CIESZYNIANKA

​

Było to w czasie wojny trzydziestoletniej. Toczono ją w wielu krajach Europy, także w Księstwie Cieszyńskim. Szwedzkie wojska zajęły stolicę księstwa, Cieszyn, i książęcy zamek. Oblegały go wojska cesarskie, które w końcu wyparły Szwedów. Ci drudzy mieli duże straty. Zabitych pochowano na miejscu, część najciężej rannych wieziono na wymoszczonych słomą wozach, a pozostali musieli iść piechotą. Pewien szwedzki żołnierz wlókł się ostatkiem sił, a kiedy już nie mógł iść, usiadł przy drodze i stracił przytomność. Znalazła go jedna cieszynianka. Żołnierz wyglądał jak martwy, gdyż był wskutek upływu krwi śmiertelnie blady. Przyłożyła głowę do jego piersi i usłyszała słabe bicie serca. Pobiegła szybko do domu i poprosiła o pomoc domowników. Zanieśli wojaka do domu. Opatrzyli jego rany, ocucili. Szwed coś mówił, ale nie rozumieli jego słów. Troskliwa opieka zrobiła swoje; poczuł się lepiej. Ale po kilku dniach stan rannego uległ gwałtownie pogorszeniu. Było widać, że już nie dni, ale godziny życia żołnierza są policzone. Chwilami tracił przytomność. Znów coś mówił, ale nie został zrozumiany. Wtedy pokazał niewielki woreczek, który mu zawiesiła u szyi matka, gdy szedł na wojnę. Przy pomocy gestów poprosił, by zawartość woreczka wysypać na jego grobie. W kilka godzin później skonał. Sprawiono mu pogrzeb, a dziewczyna, która go znalazła, wysypała ziemię z woreczka na grób szwedzkiego żołnierza. Odwiedzała potem grób, modliła się o spokój duszy Szweda. Tak minęły jesień i zima, a kiedy nadeszła wiosna, dziewczyna zobaczyła, że na grobie wyrosły nieznane w tych stronach żółto-zielonkawe kwiaty. Widocznie w ziemi, którą matka żołnierza zaszyła w woreczku, znajdowały się nasionka. A jako że kwiaty wyrosły w Cieszynie, nazwano je cieszyniankami.

W opowieści, choć wzruszającej, opracowanej literacko między innymi przez Gustawa Morcinka, nie ma niestety ani krzty prawdy. Cieszynianka wiosenna, nazywana przez botaników łacińską nazwą Hacquetia epipactis, rośnie między innymi w laskach miejskich nad rzeką Olzą i potokiem Puńcówką. Dla ich ochrony utworzono tam rezerwaty przyrody. Rośnie też cieszynianka w kilku innych laskach, w ogrodach nad olziańskiego miasta oraz w trójkącie między Cieszynem, Skoczowem i Ustroniem. Przywędrowała ta rzadka roślina na Śląsk Cieszyński z Alp. Poza tym spotkać ją można na Czantorii w Ustroniu i na Rycerce w okolicach Żywca, w Jaworzynce oraz w okolicach Mogilan koło Krakowa, Raciborza, Zawiercia i Krasnegostawu. Polską nazwę „cieszynianka”, która była powszechnie używana przez mieszkańców Cieszyna, zaproponował jako oficjalną nazwę botaniczną w 1924 roku Kazimierz Simm, profesor tutejszej Wyższej Szkoły Rolniczej. Cieszynianka stała się jednym z symboli Cieszyna i Śląska Cieszyńskiego, ustanowiono też Nagrodę Srebrnej i Nagrodę Złotej Cieszynianki. Są przyznawane co roku za wybitne zasługi dla ziemi cieszyńskiej.

​

 

MELUZYNA

 

„Był królewicz, bardzo ładny królewicz na wielkim państwie”. Tak zaczyna podanie Meluzyna poetka i gawędziarka Emilia Michalska. Królewiczowi temu swatano królewny, księżniczki, ale żadnej nie chciał. Powiedział, że sam sobie znajdzie żonę. I wyruszył w świat. Zaszedł do pewnej wioski i zastukał do pierwszej chaty. Mieszkający tam wieśniak miał piękną córkę o imieniu Meluzyna. Poprosił o jej rękę. Ojciec pozostawił decyzję dziewczynie. Ta długo odmawiała mówiąc, że w pałacu źle się będzie czuła. Nalegał tak długo, aż się zgodziła. Ale pod jednym warunkiem — że jej nigdy nie będzie podglądał w kąpieli. Królewicz przystał na ten warunek. Odbyło się weselisko i Meluzyna zamieszkała w królewskim pałacu. Królewna, a potem królowa urodziła dwoje dzieci — chłopczyka i dziewczynkę. Król dotrzymywał danego Meluzynie słowa. Ale coraz częściej zadawał sobie pytanie, dlaczego żona nie chce, żeby ją zobaczył nagą. W końcu pewnego wieczoru, gdy dzieci położyły się spać, a żona poszła się kąpać, podszedł do drzwi łazienki i zajrzał przez dziurkę od klucza. Zobaczył, że jego Meluzyna to w połowie ryba, a w drugiej połowie kobieta. Nie zważając na nic otworzył drzwi łazienki i kazał jej się wynosić z zamku. Z bólem serca zgodziła się, prosząc tylko, by mogła zabrać z sobą dzieci. Król się niby to zgodził, ale kazał dziewczynkę i chłopca ukryć. I królowa dotąd tych dzieci szuka. Błąka się po świecie i kiedy huczy wiatr w kominie, zawodzi. To Meluzyna wówczas płacze, bo nie może znaleźć swoich dzieci.

​

 

MORA [ZMORA]

 

Pewna położnica była w domu sama, gdy ni stąd, ni zowąd znalazła się w pokoju, w którym leżała, jakaś chuda baba i pchała się do łóżka. Położnica chciała uciec na strych, ale mora — bo to ona była — pobiegła za nią. Jak wrócili domownicy, zastali matkę z dzieckiem. Była już martwa, ale wciąż tuliła do siebie dziecko. Miał też kłopoty z morą pewien szewc. Pracował do późna w nocy. A był strasznie chudy, bo po nocach wysysała z niego krew mora. Aż ktoś mu poradził, żeby sobie przygotował nożyce i jak mora przyjdzie pod postacią źdźbła słomy, przeciął je. Szewc udał, że śpi i rzeczywiście, przez szparkę pod oknem weszło długachne źdźbło. Szewc wziął nożyce i przeciął je na połowę. Rano znaleziono martwą sąsiadkę. To ona była tą morą, co wysysała szewcowi krew. Odtąd nigdy już nie przyszła.

Mora jest złośliwą istotą duszącą, czy też wysysającą krew pogrążonych we śnie ludzi. Mogła przybierać różne postacie — najczęściej kota, łasicy, żaby, myszy czy szczura. Do domu, w którym spał człowiek, mogła wejść przez najmniejszą nawet szczelinę. Uważano, że atakuje głównie ludzi śpiących na wznak, z upodobaniem znęcała się też nad położnicami, dziewczętami i młodymi chłopcami. Męczyła w różny sposób. Zazwyczaj kładła się całym ciężarem na klatce piersiowej ofiary, a nie kiedy wysysała jej „soki”. Czasami robiła też w ciele człowieka maleńki otwór i piła z niego krew. Aby ochronić się przed morami najlepiej było zmienić miejsce spania — łóżko, pokój, czy nawet dom. Istniały też inne sposoby na nie, na przykład przerwanie nitki po usłyszeniu skrzypnięcia drzwi, oznaczającego jej przybycie. Zalecano również sypianie na brzuchu.

​

​

TRZEJ BRACIA

 

Król Polski Leszek nie mógł pewnej księżycowej nocy spać, wyszedł więc z sypialnej komnaty i zaczął się rozglądać po okolicy. Spojrzał w niebo i zwróciły jego uwagę trzy jasne gwiazdy, które przesuwały się powoli, każda w inną stronę. Miał trzech synów — Bolka, Leszka i Cieszka. Pomyślał, że to pewnie znak, aby ich wysłać w różne strony królestwa. Rano zwołał synów i oznajmił im swoją decyzję. Dotąd żaden z nich nie opuszczał na dłużej pozostałych dwóch, a ojciec kazał im wrócić dopiero wówczas, gdy nie będzie już liści na drzewach. Byli jednak synami posłusznymi, więc wybrali się w drogę; każdy w kierunku, który wskazywała mu gwiazda. Razem z nimi wędrowały ich drużyny. Gdy z drzew opadły liście, uznali swoją misję za wypełnioną i ruszyli w drogę powrotną. Spotkała ich miła niespodzianka, wszyscy trzej spotkali się mianowicie przy obfitującym w krystalicznie czystą wodą źródle. Okolica była tak piękna, że postanowili zbudować gród. A źródełko później obudowano, wzniesiono altankę, zaś na pamiątkowej tablicy umieszczono następujący napis: „Roku 810 wiaropodobne założenie Cieszyna przez trzech synów Leszka III, króla polskiego. Trzej bracia, książęta Bolko, Leszko i Cieszko zeszli się po długiej wędrówce przy tym źródle i, ciesząc się, zbudowali na pamiątkę miasto, które miano Cieszyn otrzymało”

​

​

CZARNA KSIĘŻNA

​

Niedaleko Cieszyna, na cierlickim wzgórzu Kościelec, rozbili się w 1932 roku polscy lotnicy Żwirko i Wigura. W pobliżu stoi kościółek. Stanął, jak mówi podanie, w miejscu wiecznego spoczynku Czarnej Księżnej. Różnie o niej opowiadają. W Cieszynie i okolicznych wioskach ją na ogół chwalą za dobre serce i szlachetne czyny. Widywano, jak przechadza się ulicami miasta, wstępuje do domów ubogich i chorych mieszczan, niosąc im pomoc. Ale w okolicach Strumienia, jak zanotowano przed kilkudziesięciu laty, „prawie żegnają się na jej wspomnienie, zaliczając ją do mieszkańców piekła”. Czarna Księżna miała myśliwski zameczek w pod cieszyńskich Marklowicach. Gdy urządzała polowania, tam właśnie ucztowano. Pewnego razu mieszkający w tej wiosce rolnik zastrzelił dzika, który już od dziesięciu lat niszczył zasiewy i ziemniaki na jego polu. Usłyszeli strzał hajducy i zaprowadzili rzekomego kłusownika na cieszyński zamek. Akurat przechadzała się przed nim księżna. Żona chłopa padła jej do nóg i błagała o litość dla męża mówiąc, że ma sześcioro dzieci do wyżywienia. Czarna Księżna kazała wezwać zarządcę.

— Ile jest wart taki dzik, jak ten zastrzelony przez chłopa? — spytała.

— Trzy złote dukaty — odparł zarządca.

— A jak byś wycenił szkody, które wyrządza dzik przez cały rok na pańskich polach?

— Na sto dukatów.

— Tak więc ty — zwróciła się do rolnika — zapłacisz mi trzy dukaty za zabicie odyńca, a ja ci jestem winna sto dukatów. I pieniądze te natychmiast otrzymasz. Ale nie brak też opowieści, które przedstawiają Czarną Księżnę w złym świetle. Lista grzechów, które ma na sumieniu, jest długa. Na zamku w Dzięgielowie znęcała się więc nad niewinnymi chłopami. Kiedy indziej, podczas zwykłej małżeńskiej sprzeczki, kazała hajdukom oćwiczyć męża, co stało się przyczyną jego śmierci. Spowodowała też śmierć własnych dzieci, dla których nie miała litości. Słyszała potem nocami ich płacz i choć zatykała sobie uszy, nic to nie pomagało. Sama zginęła poniekąd na własne życzenie. Musiała się otóż wiecznie z kimś kłócić. Kiedy pewien frant ukłonił jej się odwracając do niej tyłem, skoczyła na niego jak furiat z pierwszego piętra zamkowej budowli. Spryciarz jednak odskoczył, a księżna spadła na kamienną posadzkę i wyzionęła ducha. Jaka była, taka była, ale trzeba było sprawić jej pogrzeb. Złożono ciało Czarnej Księżnej w trumnie i pochowano, ale nazajutrz służba znalazła trumnę wyrzuconą z grobu. Tak było trzykrotnie, zamkowa służba poszła się więc poradzić starego, mądrego owczarza. Ten kazał włożyć trumnę na zwykły chłopski wóz, zaprząc do niego trzy pary wołów i popędzić. Tak też zrobiono. Zwierzęta ruszyły powoli od cieszyńskiego zamku na cierlicki kopiec. Tam ziemia zapadła się wraz z wozem, końmi i okrutnicą pod ziemię. Długo było tam słychać jakieś jęki, szlochy, błagania. Nic nie pomagało; dopiero gdy zbudowano tam kościół i zaczęto odprawiać nabożeństwa, przestało straszyć. Opowiadają też, jak to pewien żebrak, który szedł do Cieszyna, usłyszał w oświetlonym kościele na Kościelcu grę organów. Postanowił wstąpić, pomodlić się i odpocząć. Kiedy wszedł, organy przestały grać i zaległa grobowa cisza. Po chwili, która wydała się żebrakowi wiecznością, wyszła spoza ołtarza czarno ubrana pani i podeszła do wędrowca. Za nią biegł czarny piesek z pękiem kluczy w otwartym pyszczku. Żebrak domyślił się, że to Czarna Księżna i włosy mu się ze strachu zjeżyły na głowie. A zjawa nic nie mówiła, pokazywała tylko ręką klucze w psim pysku. Żebrak dopadł drzwi i co sił w nogach rzucił się do ucieczki. Zatrzymał się dopiero przed gospodą. Kiedy przyszedł do siebie, opowiedział siedzącym tam dookoła stołu, co widział. Jeden ze słuchających, powołując się na nieżyjącego starzyka zdradził, że raz na sto lat księżna czeka na śmiałka, któremu chce oddać klucze do swoich skarbców. Kto okaże się na tyle odważny, że je odbierze, wybawi księżną od pokuty, a sam stanie się bogatym człowiekiem.